ظهور پدیده ناشناخته کرونا سبب استفاده بیشتر از فضای مجازی در میان مردم به ویژه کودکان و نوجوانان نسبت به گذشته شده و البته به گفته متخصصان و آسیب‌شناسان سن استفاده از فضاهای مجازی نیز به واسطه آن کاهش یافته است. در شرایط پساکرونا و با توجه به استفاده اجباری دانش آموزان از آموزش های مجازی در دوران کرونا، طبق عادات گذشته اعتیاد کودکان و نوجوانان به استفاده از تجهیزات الکترونیکی و حضور در فضای مجازی همچنان نگرانی های زیادی را برای خانواده ها و آموزش و پرورش فراهم نموده است. در شرایط فعلی دانش آموزان پس از آموزش حضوری در مدرسه، قسمت عمده ای از اوقات فراغت خویش را در منزل با حضور در شبکه های اجتماعی می گذرانند که در جای خود آسیب های روانی و تربیتی فراوانی را به همراه دارد. سوء استفاده های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، جنسی، رفتارهای غیراخلاقی و خشونت آمیز، الگو برداری های اشتباه در آستانه بحران هویت در نوجوانان، اضطراب، کاهش تمرکز و تیک های عصبی از جمله مخاطراتی است که از حیطه روانی و تربیتی آنها را تهدید می کند.

پاندومی کووید۱۹ نشان داد که آشنایی با اینترنت و استفاده مطلوب از فضای مجازی یک نیاز جدی برای زندگی دیجیتال و حیات کنونی آن هاست. گرچه لازم است نگرش های مربوط به حذف فضای مجازی را کنار بگذاریم، اما معتقدیم که انجام هرکاری با خطرات مختلفی همراه بوده و دنیای بدون خطر قابل تصور نبوده و دانش آموزان باید یاد بگیرند که آمادگی رویارویی با مخاطرات را داشته باشند و از آنجایی که کاربران کودک و نوجوان به دلیل سطح پایین تر ادراک شناختی بیشتر در معرض مخاطرات و تهدیدات فضای مجازی هستند این امر به طور ویژه می بایستی مورد توجه خانواده ها و مسئولین نظام تعلیم و تربیت قرار گیرد.

حضور جدی و همراهی والدین و اهتمام جدی ایشان در سلامت روان کودکان و نوجوانان در مواجهه با پدیده فضای مجازی نیازمند ارتقاء سواد رسانه و آگاهی خود و بالابردن توانمندی و مراقبت از آنان دارد. آنچه که در این شرایط بسیار مهم و حیاتی جلوه می کند نقش الگویی والدین، آموزش مهارت های زندگی و خودمراقبتی به فرزندان جهت پیشگیری از آسیب های روانی و تربیتی در شرایط پساکرونا می باشد.

از جمله آسیب های دیگر فضای مجازی افسردگی است که چون کودک و نوجوان تعامل اجتماعی رو در رو ندارد این خلا منجر می شود تا احساس انزوا و تنهایی در او شکل بگیرد و موجب بی حوصلگی، اضطراب، رفتارهای پرخاشگرانه و بعضا افسردگی گردد. بنابراین ضرورت دارد مدارس با توجه به کارکرد اجتماعی خود زمینه های تحقق بیشتر استفاده از فرصت های تربیتی تعاملی را در برنامه های مختلف آموزشی – تربیتی و محیط های متنوع یادگیری پیش بینی نمایند. تقویت ارتباط عاطفی نزدیک والدین با فرزندان و تقویت مهارت گوش دادن به حرف های آنان و ایجاد روحیه گفتمان سازی و گفتگو در خانواده ها و مدارس نقش چشمگیری در کاهش این مشکلات خواهد داشت.

متذکر می شوم آسیب های کودک و نوجوان در فضای مجازی با نمودهایی همراه است که والدین می توانند با مشاهده برخی رفتارهای آنان به راحتی تغییر را تشخیص دهند. به عبارتی تغییر رفتار ناگهانی و غیر منتظره ناشی از وجود نوعی آسیب بوده و در این موارد والدین می بایستی با تقویت روابط صمیمانه خود با فرزندان از روش هایی چون مچ گیری، رفتارهای نظارتی سختگیرانه و مواجهه های نادرست خودداری نمایند. آنان باید با حفظ احترام از روش های مثبت تخلیه هیجان از جمله ورزش های خانوادگی در برنامه های روزانه و یا هفتگی و سایر تفریحات سالم استفاده نموده و انرژی نوجوان را در چهارچوب های مناسب تربیتی تخلیه نمایند.

از دیگر پیامدهای منفی استفاده مستمر از فضای مجازی توسط فرزندان، اعتیاد زیاد به فضای مجازی بوده که والدین می بایستی با فراهم نمودن فضای اعتماد متقابل بین خود و فرزندان و برنامه ریزی دورهمی های خانوادگی، قوانین استفاده از فضای مجازی در منزل را برنامه ریزی کنند که فرزندان در حیطه زمانی مشخص و میزان سطح دسترسی تعیین شده به طور هدفمند و با نظارت غیرمستقیم والدین این کار را انجام دهند.

امیدوارم با تغییر رویکردها، استفاده مناسب از راهکارهای تربیتی و تقویت سبک های مناسب فرزندپروری آسیب های روانی – تربیتی ناشی از فضای مجازی و نگرانی های خانواده ها را به حداقل ممکن برسانیم.

🖋محمدرضا نظریان_ دکتری تخصصی روانشناسی تربیتی – مدرس دانشگاه – پژوهشگر و مشاور تحصیلی و تربیتی حیطه کودک و نوجوان ( رئیس گروه تحقیق و پژوهش آموزش و پرورش استان اصفهان و مدیر سابق آموزش و پرورش ناحیه۳)