توان نگار– سحر مشایخی| رابطه اسلام وغرب از دیر زمانی است که دستخوش فراز ونشیب های شده است، آنچه باعث اصطکاک آنها شده است، بیشتر مولفه ها واصولی است که برخواسته از ساختار فکری وفلسفی این دو تفکر است. در این میان نگاه به مسئله زن، جایگاه وارزش واعتبار زن در خانواده وجامعه، از موارد اصطکاک افرین وچالش بر انگیز در تفکر غربی واسلامی است. روز زن در فرهنگ غربی به مناسبت هشت مارس ودر فرهنگ اسلامی به مناسبت تولد حضرت زهرا(س) بهانه ی شد تا نگاه تطبیقی به این موضوع داشته باشیم.
پیشینه و پیدایش روز زن در اسلام وغرب:
الف ) زن در فرهنگ غرب:
فرهنگ غرب، تحولات ودگرگونی های متعددی را تجربه کرده است. جایگاه وموقعیت فردی واجتماعی زنان نیز از این تحولات در امان نماند. گاه درچنان موقعیت فروکاسته قرار می گیرد که بعنوان موجودات واشیاء فاقد عقلانیت وشعور به آنها نگریسته می شود، وگاه نیز این باور پدید می آید که با ارزش‌ترین خصلت‌ها همان ویژگى‌هایى است که به زنان اختصاص دارد واز زنان نیز بیشتر جذابیت های فیزیکی وبدنی آن مورد توجه قرار می گیرد.
الف) 1- جایگاه زن در غرب:
در تفکر مردان روم باستان، موقعیت وجایگاه اجتماعی زن، در پاین ترین مرحله خود فروکاسته بود، بگونه ای که هیچ حق انسانی به آنها قائل نبودند وبعنوان انسان به زنان نگریسته نمی شد، بلکه به عنوان موجودات واشیاء فاقد شعور وعقلانیت وانتخاب واختیار مورد معامله قرار می گرفتند مثلا از حقوق اجتماعى برخوردار نبودند و از ارث محروم بودند، پس از مرگ شوهر، زن مانند سایر اشیاء، به ورثه منتقل می‌شد.هرچند روم باستان به تدریج به پیشرفت های فکر وفرهنگی نائل شدند اما زنان به حقوق بایسته خود نرسیدند، بلکه افکار عامه نسبت به زنان، متمایل به خشونت و سختگیرى بود. در دمکراسى آتن، زنان با بردگان و ولگردها برابر بودند و حق رأى و مالکیت اقتصادى نداشتند، به گونه‌اى زنان را موجود فاقد عقلانیت ودرایت می دانستند که اجازه خرید و فروش در اشیاء گرانتر از «بیست من جو» نمى‌دادند. پس از سقوط امپراطورى روم وحاکمیت آموزه های مسیحیت، که بنام قرون وسطی یاد می شود، فضای اجتماعی به صورت کم سوبه نفع زنان رقم خورد. دراین فضای تلطیف شده زنان درجایگاه بهتری قرارگرفتند و وارد جامعه شدند، در سمت ها ومناصب اجتماعی، دینی ودولتی سهم گرفتند، در قرن‌هاى ششم و هفتم میلادى حتى در دیرها و کلیساها به اندازه مردان حضور داشتند و حتی ریاست برخى دیرها را نیز تصاحب کردند. به هر حال زنان اروپایی، این موقعیت را مدیون نگاه کرامت گونه مسیحیت به زنان بود که بر پایه زنی مقدس بنام مریم بنا نهاده شده بود.
تأثیر رنسانس در جایگاه زنان غربی:
تأثیر رنسانس بر فرهنگ وجامعه غرب، بگونه ای روشن وغیر قابل انکار بود، که گویا غربی جدید بافرهنگ جدید متولد شده است که سابقه فکری وفرهنگی غرب پس از رنسانس با قبل آن، از جهاتی، 180 در جه متفاوت بود. جایگا زن به همین پیمانه دچار دگرگونی وتحول شد.
زوایای فکری رنسانس و برآیند اجتماعی آن، نشان می دهد که این چرخش را نمی توان تحول مثبت در جایگاه زنان دانست. زیرا در بخش های از پیدایش وتکامل رنسانس، به نزول وسقوط مجدد زنان می توان اشاره کرده که تهاجمات بسیار خصمانه علیه زنان صورت می گیرد و اوج این تهاجمات در قرن‌هاى پانزدهم و شانزدهم میلادى بود. در این دوران شاهد هستیم که زنان خلاق در عرصه علم و هنر و ادبیات، مجبورند آثارشان را با نام‌هاى مردانه به بازار عرضه کنند. در قرن‌هاى هفدهم و هیجدهم میلادى، جایگاه وشرافت انسان بخصوص زنان به میزان تولید کالا و پس اندازهاى مادى او تنزل کرد.
اما تأثیرات آن در روند دموکراتیزه شدن نگاه مردان غربی به زنان، را نباید از نظر دور داشت. زیرا در بخش های دیگر از حاکمیت رنسانس، ودر فرآیند پیدایش تفکر اومانیستی، زنان با خیزش ها وشورش ها، خواستار اعاده حیثیت و شرافت و حقوق تضییع شده خود بودند و این، سر آغازى شد براى پیدایش فمینیسم در غرب که در آن، زنان از هر نوع کاستی جنسیتی وفکری مبری بودند، بلکه از هرجهت مساوی با مرد شناخته وتعریف شد.
پیدایش روز زن در غرب:
تبعیض ونگاه فروکاسته به زنان، باعث شد عده ی زیاد با اعتراض برای رسیدن به حقوق مساوی، در آتش بسوزند. واین تلنگری شد برای مردان فروخفته در شهوت واستعمار گری واستثمار گری جنسی، که تا روزی را بنام روز زن نام گزاری کرده و در باره حقوق مساوی زن ومرد سخن بگویند، اصل ماجرا از این قرار است که : « تاريخ روز جهانى زن هم زمان تاريخ مبارزه سياسى و اجتماعى عليه تبعيض است. اين روز روز همبستگى براى مبارزه در راه برابرى حقوق و شرايط بهتر كارى و زندگى زنان است. انتخاب تاريخ روز هشتم ماه مارچ به عنوان روز جهانى زن به خاطره مبارزه زنان كارگر نساجى در سال ۱۸۵۷ در شهر نيويورك امريكا بر مى گردد.
شرايط كارى سخت و غير انسانى و دستمزد كم كارگران زن كه در اواخر قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم همراه با مردان در كشورهاى صنعتى وارد بازار كار شده بودند، آنان را وادار به اعتراض و مبارزه صنفى به شكل هاى سازمان يافته و يا غير متمركز عليه اين بى عدالتى مى كرد.
در اين روز كارگران نساجى زن در يك كارخانه بزرگ پوشاك براى اعتراض عليه شرايط بسيار سخت كارى و وضعيت اقتصادي شان دست به اعتصاب زدند. خاطره اين اعتصاب براى كارگران نساجى باقى ماند. نارضايتى عمومى ازاين شرايط براى زنان كارگر ادامه داشت .
در هشتم مارچ سال ۱۹۰۸، بعد از گذشت بيش از پنجاه سال كارگران زن كارخانه نساجى كتان در شهر نيويورك با خاطره اعتصاب در اين روز، به دليل تبعيض و محروميت و فشار زياد كار در مقابل حقوق بسيار كم اعتصاب خود را شروع كردند. صاحب اين كارخانه به همراه نگهبانان براى جلوگيرى از همبستگى كارگران ديگر بخش ها با اين اعتصاب و سرايت آن به بخش هاى ديگر اين زنان را در محل كار خود در كارخانه محبوس كرد. به دلايل ناشناخته اى آتش در كارخانه درگرفت و فقط تعداد كمى از كارگران زن محبوس توانستند خود را نجات دهند. ۱۲۹ كارگر زن در آتش سوختند.روز هشتم ماه مارچ بر پايه سنتى مبارزه كارگران زن عليه شرايط سخت كاريشان در خاطره ها ماند.در سال هاى بعد در كشورهاى مختلف اروپايى و امريكا مبارزه زنان به شكل تظاهرات و اعتصاب كارى عليه فشار، تبعيض و استثمار كارى و همينطور براى داشتن برابرى حقوق در اجتماع و عليه جنگ ادامه پيدا كرد.[1]
پس از بازتاب این حادثه در رسانه ها وافکار عمومی، مردان روشنفکر وزنان فعال اجتماعی، بر آن شدند تع این روز را بنام روز زن نام گزاری کنند.
ب ) پیشیه وپیدایش روز زن در فرهنگ اسلامی:
روز زن در کشورهای اسلامی:
در برخی کشورهای اسلامی، روز بیستم جمادی الثانی، که همزمان باروز ولادت حضرت فاطمه زهرا (س) است را روز زن وروز مادر نام گزاری کرده اند. علاوه بر آنکه در این روز از مقام مادر وهمینطور همسر، با تقدیم هدایا وتشکر وسپاس زبانی، تجلیل وپاسداشت به عمل می آید، از فضائل وکرامات وعظمت حضرت زهرا(س) ولزوم وضرورت الگوی پذیری زنان مسلمان از سیره و روش زندگی وهمسرداری ومادری آن حضرت نیز سخن گفته می شود.
این روز با ابتکار، حضرت امام خمینی، بنیان گزاری جمهوری اسلامی ایران، به نام روز زن نام گرفته شده وسپس بسیار از کشورهای اسلامی، وبخصوص شیعیان در کشورهای مختلف، از این سنت حسنه پیروی کردند.
تفاوت ها وتمایز ها:
تفاوت وتمایزهای روشن وجود دارد، اما بعنوان مقدمه، می توان به منشأ پیدایش روزن زن در اسلام وغرب توجه کرد، همانطوری که یاد آوری گردید، در تفکر وفرهنگ غرب، با سوختن وخاگستر شدن چندین زن بی گناه، جامعه فرو رفته در شهوت وغفلت وبی خبری، با خبر شدن که قشری عظیم از جامعه،بعنوان موجودات ضعیف ومظلوم وفراموش شده نیز حقوقی دارند، پس از آن غرب وجامعه جهانی، روزی را بنام روز زن، نام گزاری کردند، تا به حقوق آنان توجه وپرداخته شود، اما زنان غرب تاوان سختی پرداخت کردند، تا چنین روزی را بخود اختصاص بدهند.
جوامع وفرهنگ اسلامی، این افتخار را دارد که نه به قیمت سوختن وخاگسترشدن زنان، بلکه به افتخار شگفتن ریحانه النبی، از مقام شامخ زن تجلیل وپاسداشت به عمل می آورند. روز زن در غرب، برای زنان غربی، یادآور نوستالوژی جنسیت و محرومیت ومظلومیت است که روح وجان آنان را می آزارد، اما دراسلام برای زنان مسلمان، روایت گری برازندگی وبالندگی در جایگاه ارزشمندی است که از سوی اشرف مخلوقات، حضرت محمد پیامبر اکرم (ص) به « ام ابیها» لقب گرفت.
ناگفته روشن است که تفاوت ره از کجاست تا بکجا. بهترین وشاخصترین تشابه وتمایز روز زن در فرهنگ اسلامی وغربی را، با تمثیلی زیبا از شعر مولانا می توان بیان کرد:
گرچه باشد در نوشتن شیر شیر کارنیکان را قیاس از خود مگیر
آن دگر شیر است اندر بادیه آن دگر شیر است اندر بادیه
وآن دگر شیر است کادم می خورد آن یکی شیر است کآدم می خورد

کاستی ها وامتیاز زن در فرهنگ وجوامع اسلامی:
امتیازات:
زنان در گفتمان وآموزه های اسلامی، جایگاه متناسب وبایسته خود را دارد، که می توان گفت هیچ آ ئین وفرهنگی،بخصوص فرهنگ غرب، از این جهت به هیچ عنوان با اسلام قابل مقایسه نیست. در اسلام تمام زوایای فکری وشخصیتی زن به رسمیت شناخته شده و با حفظ کرامت وحرمت انسانی زن، حکم متناسب بدان، تعریف شده است.
کاستی ها
اما در فرهنگ اجتماعی، ناصداقتی وپارادوکس محسوس در گفتار ورفتار مردان مسلمان دیده می شود. آنچه در جوامع اسلامی جریان دارد، برخلاف چیزی است که در اسلام نهادینه وسفارش شده است. نگاه مردان در جوامع اسلامی، متأثر از برداشت های دوران تملک گرایانه جاهلی دوران صدر اسلام وپیش از آن است، که حق انتخاب واختیار به زنان داده نمی شود، وزنان بیش از چارچوبه فکر مردان خود ( پدر، برادران، شوهر و…) حق تفکر و تفریح وسیاحت را ندارند. لباس، معیشیت، کم وکیف زندگی زنان را مردان تعیین می کنند. این وضعیت در کشورهای سنتی مثل افغانستان، پاکستان، هند، عربستان، و…. بصورت وخیم تر وضخیم تر اعمال می شود. باصراحت می توان بیان کرد که در این کشورها، بجای حق سالاری، شایسته سالاری، عقلانیت سالاری، به صورت صریح وعریان مرد سالاری، شوهر سالاری وپدر سالاری تبلیغ واعمال می شود. بدیهی است با این رویکرد، زنان نمی توانند برای شوهران خود همسر شایسته وبرای فرزندان خود مادر شایسته باشند. چون از بسیاری از امتیازات اسلامی، مثل آموزش محرومند، در نتیجه آنچه برای همسری ومادری لازم است را نمی دانند. اما در کشوری مثل ایران، هرچند دچار افراط وتفریط های هستند، اما با تلفیق سنت ومدرنیته، فضای اجتماعی تعدیل وتلطیف شده است.
کاستی ها وامتیاز زن در فرهنگ وجوامع غرب:
امتیازات:
ناصداقتی که در گفتار ورفتار مردان مسلمان نسبت به زنان بیان گردید، در جوامع وفرهنگ غربی این ناصداقتی دیده نمی شود، اگر در گفتمان فکر وفلسفی غرب، زنان حقوق، جایگاه وارزش برابر با مردان را دارد، در جامعه و موقعیت های اجتماعی، دینی ودولتی نیز، این برابری به خوبی اعمال می شود. در حوادث وجریانات روز مره زندگی ، زنان غربی، به جرم جنسیت وزنانگی مورد اذیت وآزار قرار نمی گیرند، بیش وپیش از آنکه بعنوان موجودی مادینه به آنها نگریسته شود، بعنوان انسان نگریسته میشود که در شعور، عقلانیت، درایت، هوش وذکاوت هیچ فروکاستگی نسبت به مردان ندارد بلکه انسانی است دارای حقوق ومزایای مساوی با مردان. ازینرو با کسب لیاقت ها وشایستگی های علمی، اجتماعی و فرهنگی، می تواند دوشادوش مردان، در سمت های مهم دولتی و اجتماعی، رسالت انسانی خویش را ادا نمایند.
کاستی ها:
متأسفانه باید گفت که فلسفه ومبنای معرفتی غرب نسبت به زنان، دچار ضعف ها وکاستی های نا بخشودنی است. جایگاه ورسالتی که فلسفه غرب برای زنان در جامعه تعریف کرده است، هرچند حق آزادی وحق حضور در جامعه برای آنان قائل شده است، اما این بیش از آنکه منجر به حفظ شخصیت وکرامت زنان شود، آنها را تبدیل به عروسک های بی خاصیت وبی شخصیت کرده است که بیش از ارزش های انسانی ومعنوی، به ارزش ها وجذابیت های فیزیکی وبدنی آنان بهاء داده می شود. حضور مدیریت ناشده زنان در جامعه مدرن غربی، باعث شد تا استعمارگران واستثمار گران جنسی، دامی برای بردگی مدرن و در نهایت به مسلخ کشاندن شخصیتی وارزشی زن پهن کنند، در واقع تلفیق مدرنیته و سرمایه‌داری وهویت اجتماعی ناقص برای زنان تعریف کرده که بهترین جایگاه زن را در ساخت و فروش فیلم‌های پورنوگرافی، تبلیغ وفروش کالاهای تجارتی ولوازم آرایشی و….. می توان یافت، تجارت زنان روسپی از سودآورترین مشاغل جهانی نامیده می‌گردد و در کنار تمام اینها، مدرنیته وفرهنگ وفلسفه غرب، بعنوان گفتمان صلح طلب، که می توند کرامت وشخصیت انسانی زنان را پاسدارد، در محاورات بین المللی عشوه گری می کند، در حال که گفتمان اسلامی، هم چنان چهره خشن، تبعیض گرا و جنسیت در اذهان وباورهای فکری، زنان ومردان غربی نهادینه می شود، این مسئله برخواسته از پارادوکس رفتاری وگفتاری در جوامع اسلامی است.